محصنات در آیه 24 نساء به معنای شوهردار یا پاکدامن

تفسیر جدید عبدالرحیم سلیمانی از آیه 24 نساء

محصنات در این آیه به معنای زنان شوهردار است یا پاکدامن؟ یکی از آیه های قرآن کریم که شبهاتی را برای برخی از افراد به وجود آورده است آیه 24 نساء است. عبدالرحیم سلیمانی استاد درس فلسفه دین دانشگاه مفید قم است و در برخی از کلاس های خود به تناسب موضوعات تلاش می کند به برخی از شبهاتی که غیر مسلمانان به قرآن وارد می کنند پاسخ بگوید. آتئیست ها و برخی دیگر از افراد ضد دین شبهه می کنند که قرآن کریم در آیه 24 نساء جواز تجاوز به کنیز یا اسیر جنگی را صادر کرده است اما حقیقت ماجرا چیست؟ 

نویسنده: سعید گل‌محمدی

تلاش های مختلفی از سمت مسلمانان برای ارائه یک تفسیر معقول از آیه صورت گرفته است. شبهه از آنجا پیدا شده است که در آیه 23 نساء خداوند درباره زنانی که ازدواج با آنها حرام است صحبت می کند و آیه 25 با عبارت ولمحصنات من النساء الا ما ملکت ایمانکم کتاب الله علیکم آغاز می گردد. ترجمه ای که از آیه شده است بدین صورت است که زنان شوهر دار به جز کسانی که در جنگ مالک شده اید بر شما حرام است. حرمت در خود آیه 24 وجود ندارد ولی با توجه به آیه قبلی آن را مترجمین استنباط می کنند در این حالت چه باید بکنیم؟ آیا قرآن می گوید زنان شوهر داری که کنیز یا اسیر جنگی باشند را می توانیم باهاشان ازدواج کنیم یا به قول منتقدین به آنها می توان تجاوز کرد؟

در ابتدا باید روشن کنیم که ما با نفس آیه کار داریم و نمی خواهیم به تفاسیر و احادیثی که در این مورد وجود دارد بپردازیم. شاید اگر بتوانید به شیوه قرآن به قرآن تفسیری برای آیه ارائه دهیم که با عقل نیز سازگار باشد به نوعی بتوان احادیث وارده را نیز توجیه کرد یا آنها را به دلیل مخالفت با ظاهر قرآن قبول نکرد.

توجیهات قبلی مسلمانان در مورد آیه 24 نساء چه بود؟

آخرین توجیهی که به ذهن من می آید و معمولا از آن برای بحث با آتئیست ها استفاده می کردم استناد به آیه ای دیگر از قرآن بود که در آنجا گفته شده که اگر زنان مشرکین ایمان بیاورند و به سمت شما مهاجرت کنند آنها را امتحان کنید و اگر ایمانشان واقعی بود آنها را به مشرکین پس ندهید و در عوض مهریه ای که مشرکین پرداخت کرده اند را به خودشان بر گردانید. استدلال بدین نحو بود که منظور از زنان شوهردار آیه 24 سوره نساء که ازدواج با آنها جایز هست همین زنان مشرکان بود که ایمان آورده و به سمت شما مهاجرت کرده اند.! این تفسیر گرچه تفسیر معقولی است اما تفاسیر دیگری نیز وجود دارد. از مقومات این تفسیر آیه  محمد است که می فرماید اسرا را آزاد کنید یا به منت یا با گرفتن فدیه که معنایش می شود اسرای جنگی به بردگی گرفته نمی شوند تا با آنها ازدواج هم بتوان کرد.

توجیه دیگری که در این رابطه وجود دارد و عمر آن نیز کمی قدیمی تر است این است که این الا ما ملکت ایمانکم در آیه مربوط به زنانی است که در جنگ علیه مسلمانان حاضر بوده اند و به همین دلیل در اسارت مسلمین در آمده اند و به صرف اسارت ازدواج قبلی آنها باطل شده و می توان با آنها ازدواج کرد این تفسیر گرچه ذهن برخی از افراد را قانع می کند اما آنقدرها هم لطیف نیست که ذهن همه را به پذیرش خود وادار کند.

تفسیر استاد سلیمانی از آیه 24 نساء چیست؟

خیلی وقت پیش سخنرانی استاد را در این مورد شنیده ام و احتمالا با توجه به تحقیقات و بحث هایی که در این مورد داشته ام یکسری از مطالب ذهنی ام با سخنان ایشان قاطی شده است ولی ایده اصلی این تفسیر از ایشان است.

معنای کلمه محصنات

تقریبا تمامی مترجمین وقتی به آیه 24 سوره نساء رسیده اند محصنات را زنان شوهردار معنی کرده اند اما آیا محصنات معنای دیگری نیز دارد؟ من نمی خواهم بروم کتاب های لغت را زیر و رو کنم و یک معنای پرت و پلایی برای محصنات جفت و جور کنم.

قرآن را باز کنید و آیه 25 نساء که دقیقا آیه بعدی هست را مطالعه کنید. چند بار در آن کلمه محصنات آمده است؟ اجازه بدهید اولینش را بررسی کنیم. ومن لم یستطع منکم طولا ان ینکح المحصنات فمن ما ملکت ایمانکم من فتیاکم المومنات هرکس که نتوانست با زنان پاکدامن (آزاد) ازدواج کند پس با کنیزهای مومن ازدواج کند. بله معنای محصنات زنان پاکدامن هست. دقت کنید که شکل هر دو آیه کاملا شبیه به هم هستش و نمی توان دو گانه معنی کرد:

24: والمحصنات من النساء الا ما ملکت ایمانکم

25: المحصنات المومنات فمن ما ملکت ایمانکم

یک ترکیب دیگر در آیه 25 محصنات غیر مسافحات و در همان آیه 24 نساء محصنین غیر مسافحین هستش که به معنای زن عفیفی هست که زناکار نیست.

فعلیهن نصف ما علی المحصنات کاربرد دیگر محصنات در آیه 25 نساء است که معنای آن این است که حد زن زناکار کنیز نصف زن (آزاد) پاکدامن است.

پس با توجه به مثال های بالا می فهمیم که معنای دیگر و پرکاربرد محصنات زنان پاکدامن هست کلمه داخل پارانتز (آزاد) را در ادامه توضیح خواهم داد.

آیه 24 نساء را چگونه معنی کنیم؟

با توجه به نکاتی که گفته شد احتمالا این سوال در ذهن شما پیش بیاید که مثلا آیا در 24 نساء ازدواج با زنان پاکدامن حرام شده است؟ اجازه بدهید نگاه دیگری به آیه بیندازیم: والمحصنات من النساء الا ما ملکت ایمانکم کتاب الله علیکم معنایش چه می شود؟ و زنان پاک دامن به جز کنیزهایتان نوشته خدا بر شما هستند. نوشته خدا یعنی چه؟ نوشته خدا را در بحث روزه هم دیده ایم که روزه بر شما نوشته شد. آیه می خواهد بگوید با زنان پاکدامن به جز کنیزان ازدواج بکنید. یعنی زنان کنیز را از لیست ازدواج خود حذف کنید و به فکر یک زن آزاد باشید که پاکدامن هم باشد.

سوال های زیادی برای شما به وجود آمده درسته؟ در ادامه سعی می کنم جواب بدهم.

سوال پس حرام شده است کجا رفت؟

آیه قبل که با لفظ حرمت علیکم امهاتکم شروع شده بود با لفظ ان الله کان غفورا رحیما پایان می یابد و با توجه به این موضوع بهتر است دامنه حرام شده است را در همان آیه 23 به پایان برسانیم و اگر آیه 24 فعل دارد با همان فعل جمله را معنی کنیم.

سوال پس این واو ابتدای جمله چه کار می کند؟

ترجمه مشهور این است که موارد ذکر شده در آیه قبلی و زنان شوهر دار از آیه 24 نساء حرام شد اما واو را می توان حرف استیناف یا به شکل دیگری معنا کرد. مثلا اینطوری بهتر معنا می شود ازدواج با مادران و خواهرانتان بر شما حرام است و ازدواج با زنان پاکدامن بر شما جایز است.

سوال احل لکم ما وراء ذلکم به چه معناست؟

 باید بگویم یکی از مشکلات این تفسیر این قسمت آیه است. در تفسیر مشهور می گفتیم مادران و خواهرانتان و زنان شوهردار بر شما حرام شد و غیر آن بر شما حلال است اگر مهریه اش را بپردازید.

اما در اینجا می گوییم مادران و خواهران حرام شد. زنان پاکدامن حلال شد و غیر از آن اگر خرج کنید حلال است. همان طور که می بینید ترجمه به مشکل می خورد این جمله احل لکم ما وراء ذلکم باید بعد از حرام ها بیاید.

ولی با توجه به اینکه ما کتاب الله علیکم را نوشته خدا بر شما هستند معنی کردیم می توانیم اینگونه فرض کنیم این ماوراء ذلکم اشاره به جمله قبل دارد یعنی اینکه بگیم زنان پاکدامن به جز کنیزان نوشته خدا برشما هستند و همین ها که نوشته هستند و غیر از اونایی هستند که در آیه 23 گفته شد زمانی حلال هستند که دست به جیب شوید و مثلا مهریه شان را بدهید.

تفسیر دیگری که برای این موضوع به ذهن می رسد این است که زنان پاکدامن به جز کنیزان نوشته خدا بر شما هستند و کنیزان بر شما حلال می شوند به شرطی که پول داده و آزادشان کنید تا دیگر برده نباشند و مانند یک زن آزاد با شما ازدواج کنند.

شاهد اصلی تفسیر جدید آیه 24 نساء

در متنی که نوشتم سعی کردم یکسری شواهدی را مبنی بر صحت این قول ارائه دهم. البته من قبل از شنیدن سخنان استاد سلیمانی اردستانی چندین بار این ابهام برایم پیش آمده بود که کلمه المحصنات با توجه به شباهت شدید جمله بندی در ابتدای دو آیه 24 و 25 نساء چرا متفاوت معنی می شود و حتی از چندین نفر از اساتید قرآن پژوه این سوال را کرده بودم و آنها یک نفر گفتند که نشان دهنده بلاغت است و یک نفر دیگر گفتند که چون در آیه 24 ما ملکت ایمانکم از المحصنات استثنا شده و در واقع بخشی از آن است ما محصنات را شوهر دار معنی می کنیم اما در آیه 25 نساء ما ملکت ایمانکم غیر از المحصنات است بنابراین به صورت پاکدامن معنی می شود.

حال برویم برای ارائه یک شاهد قوی و آن اینکه در آیه 25 می خوانیم و هر کس از شما که نتوانست با محصنات مومن ازدواج کند می تواند با کنیزان مومن ازدواج کند. ما از این آیا چه می فهمیم؟ آیا غیر از این است که این جمله نشان می دهد قبلا گفته شده که شما وظیفه دارید با المحصنات ازدواج کنید؟ خوب پس ما با توجه به آیه 25 نساء کاملا می توانیم در آیه قبلی بحث از وظیفه بر ازدواج با محصنات است نه حرام شدن ازدواج با محصنات که در ترجمه های موجود قرآن آمده است.

اجازه بدهید دو نوع ترجمه را با هم مقایسه کنیم ببینیم کدام معقول تر است.

ترجمه سنتی:

24: ازدواج با محصنات (زنان شوهر دار) به جز کنیزان (اسیران جنگی) بر شما حرام است.

25: اگر نتوانستید با محصنات (زنان پاکدامن آزاد) ازدواج کنید با کنیزان مومن ازدواج کنید.

ترجمه با تفسیری که در این مقاله ارائه کرده ام:

24: ازدواج با محصنات (زنان پاکدامن) به جز کنیزان (مومن) بر شما نوشته شده است.

25: اگر نتوانستید با محصنات (زنان پاکدامن آزاد) ازدواج نمایید با کنیزهای مومن (با اخلاق) ازدواج کنید.

همان طور که می بینید تفسیر دوم سازگاری بیشتری با متن از خود نشان می دهد و منطقی تر است.

سوال چرا ازدواج با کنیزان در رتبه دوم است؟

چندین توجیه می توان برای این موضوع ذکر کرد:

اول اینکه مسلمان اگر از کنیز مومنی خوشش می آید بهتر است ابتدا نسبت به آزادی او اقدام کند و پس آزاد کردنش این آزادی را به او بدهد که آزادانه انتخاب کند که آیا می خواهد با مسلمان مذکور ازدواج کند یا خیر در آیه 25 نساء حتی برای اینکه شخص کنیز تحت موقعیت خاصی که دارد مجبور به ازدواج با یک نفر گفته می شود برای ازدواج با این گروه از اهل یا همان خانواده شان اجازه بگیرید.

توجیه دوم را شاید بتوان به وضعیت اخلاقی کنیزان مرتبط دانست که چون در حالتی زندگی کرده اند که تحت سلطه افراد مختلف ممکن است مجبور به اعمال نا مناسب شده باشند بنابراین توصیه شده است که اولویت زنان آزاد باشند که تحت چنین شرایطی زندگی نکرده اند.

شاهد دیگر این تفسیر

در آیه 25 نساء صحبت از ما ملکت ایمانکم یا کنیزانی است که مومن باشند که این را می توانیم قرینه ای بر این موضوع بگیریم که منظور از ما ملکت ایمانکم در آیه 24 نیز کنیزهای مومن هستند نه کنیزهایی که اسیر جنگی بوده و غیر مومن مشرک می شوند. البته این موضوع شاهد دیگری نیز دارد که در قرآن کریم نکاه با زنان و مردان مشرک مانند نکاح با شخص زناکار حرام بوده و قابل انجام نیست بنابراین در آیه 24 نساء نیز نمی توان گفت که ازدواج با زنان شوهردار بر شما حرام است مگر اسیران جنگی!!! اسیران جنگی که مشرک باشند به صورت کلی چه شوهردار باشند چه غیر شوهردار اساسا قابل نکاح نیستند.

همانطور که می بینید بحث برده و کنیز در قرآن کریم بحث گسترده ای هست و شاید در توان این مقاله نباشد که به تمام زوایای آن بپردازد اما با توجه به شاهد قبلی به سوالی که ممکن است برای شما پیش آمده باشد پاسخ می گویم و بحث را به پایان می رسانم.

سوال: اگر کنیز مشرک قابل نکاح نیست یعنی مسلمانان اجازه دارند به کنیز مومن تجاوز کنند؟

 بحث هایی را که تا الان داشتیم را اگر به خوبی خوانده باشید احتمالا متوجه جواب شده اید نکاح با زنان پاک دامن به جز کنیزان بر شما نوشته شده است. اگر نمی توانید با زنان آزاد پاکدامن ازدواج کنید با کنیز مومن ازدواج کنید با اجازه خانواده اش. بنابراین نکاح با کنیزان با داشتن زن آزاد یا با امکان ازدواج با زن آزاد و بدون ازدواج خانواده کنیز ممکن نیست!! فتامل.

نمی دونم چرا این بحث این همه جذابه و بازم باید بنویسم! خوب پس معنای کسانی که فروج خود را حفظ می کنند مگر بر ازواج یا کنیزانشان چیست؟ اگر به ساختار جمله ازواجهم او ما ملکت ایمانهم دقت کنید متوجه یک (یا) می شوید نه واو عطف یعنی در همان آیه هم می خواهد بگوید یا باید ازدواج با زن آزاد کنید یا کنیز که شرایطش در 24 و 25 نساء ذکر شد.

سخن آخر

با توجه به نکاتی که گفته شد باید متوجه شده باشید که منظور ما در این مقاله از لفظ کنیز به طور کلی با آن چیزی که در اصطلاح وجود دارد به طور کلی متفاوت بود و شاید به همین دلیل است که قرآن لفظ متفاوت ما ملکت ایمانهم را برای این موضوع برگزیده است.

اسم سخنرانی استان عبدالرحیم سلیمانی اردستانی اگر به ذهنم رسید در ادامه مقاله اضافه می کنم. عکسی که از آیه 24 و 25 نساء در بالا گذاشته ام مربوط به ترجمه مکارم در سایت پارس قرآن است.

 

برای مطالعه بیشتر مقالاتم:

بررسی اسناد حدیث ثقلین در کتب اهل سنت بر اساس روش قرآنی دو شاهد برای اثبات صحت نقل

نقد جناب حسینی

سلام
سپاس از زحمات شما
ولی من فکر میکنم همان برداشت سنتی هم طبیعی تر و تکلفش کمتره و هم در زمان خودش با توجه به واکنشی بودنش در مقابل سنت رایج یک امر غیر معقول نبوده.
علاوه براین یک سوء تفاهم در فهم آیه در طول تاریخ وجود داشته که از آیه تحمیلی بودن این نوع ازدواج بر کنیز فرض گرفته شده که از هیچ جای آیه بر نمی آید.
معنای مورد نظر من اینه
ازدواج با محارم و جمع اختان و زن شوهر دار غیر از کسانی که بر آنان دست یافتید، حرام است.
معنای آن این است که در جنگ اگر بر زنان شوهر دار از مشرکان دست یافتید همان زمان به منزله جدا شدن از شوهرانشون قلمداد شده، نه به این معنا که اگر کنیزی شوهر داشت، دو شوهر داشتن برای او مجاز باشه.
چند نکته داره
1_مومنان مجاز هستند با زنانی که قبلاً شوهر داشتند و در جنگ به اسارت مومنان در آمدند ازدواج کنند.
2_ در این که آیا بلافاصله بعد از اسارت می توانند با آنان ازدواج کنند یا با حفظ عده، آیه ساکت است لذا نمی توان از آیه چنین برداشتی داشت که نیاز به حفظ عده نیست.
3 _ اینکه آیا با زور و اجبار می توانند، آنان را به ازدواج خود در آورند، آیه ساکت است. پس از آیه بر نمی آید که این ازدواج با جبر و عدم رضایت زن مجاز است.

بلکه آنچه که از آیه استنباط می‌شود این است که ازدواج با زنی که شوهر داشته و در جنگ با مسلمین اسیر شده و رسماً از شوهرش جدا نشده، ایرادی نداره، زیرا اسیر شدن به منزله جدایی از همسرش است.
دوم اینکه اگر این نوع ازدواج از نظر عقلی یا اخلاقی ایرادی داشته، ایراد آن به سنت جاهلی بر می گردد و امضاء آن توسط شرع، به منزله مقابله به مثل بوده تا عرف جامعه برای آن چاره ای بیندیشه.

 

نقد جناب کلانتر

بعضی بر این گرفتند که چون صاحب آنها مهریه را به شوهر مشرک پرداخته و قوت و مخارج آن را می پرداخته صاحب کنیز بوده و به هر صورتی می خواسته می توانسته بر کنیز وارد شود
و به شکلی مانند اموالش بوده و کنیز دیگر اراده ای نداشته،،،
در صورتی که بحث نکاح است چه برای صاحبانشان و چه برای مؤمنین بی بضاعت
اگر غیر این بود آن کنیز دیگر کرامتی نداشت و بهتر بود از مشرکین جدا نشود چون مؤمنین مانند ابزار از او در صورت تصاحب شدنش استفاده می کردند
الله اعلم

نقد جناب حامد دهقانپور

سلام سعید. ظهرت بخیر.

قصد داشتم به صورت متن مقاله مانند جواب رو بنویسم با طول و تفصیل. ولی چآن متاسفانه وقتش نمیشه، به صورت خیلی خلاصه و کلی نظرمو نسبت به برداشت تو ارائه میدم.

همونطور که گفتم، خلاصه وار و مورد به مورد میگم.

۱. عبارت ملکت ایمانکم تحت هیچ شرایطی معنی کنیز/برده/غلام/خدمتکار نمیده. این عبارت به صورت اصطلاحی یعنی هر کسی که تحت سرپرستی یا تسلط شما قرار داره. حالا بسته به موقعیت میتونه معانی مختلفی داشته باشه.

۲. کلمه محصنات از ریشه حصن معانی مختلفی داره که به طور خلاصه ۳ معنی زیر برداشت میشه که بر اساس بافت آیه ترجمه می شود.
پاکدامن
شوهردار
زن آزاد

در آیه ۲۴ که ادامه آیه ۲۳ است ادامه میده که همچنین زنان شوهر دار هم حرام است بر شما، مگر این نوع زنان از بین زنانی که تحت سرپرستی شما قرار گرفته اند ( حال چه بر اثر جنگ، یا عوامل دیگر). چون در قرآن زن شوهردار اجازه ازدواج مجدد ندارد، و اگر بخواهد ازدواج کند باید از شوهر قبلی طلاق بگیرد، اینجا زن موقعی که برای مثال جنگی شده آ زن اسیر شده و از شوهر خود خبری ندارد یا حتی اگر شوهرش مشرک است و زن تمایلی به ادامه زندگی با او ندارد، این اجازه به او داده شده تا خود را مطلقه اعلام کند. بدون تشریفات معمول.

آن هم نکاح، نه تجاوز. در نکاح هم رضایت طرفین شرط اصلی است.
مراد از عبارت محصنین غیرمسافحین، یعنی فقط برای تشکیل خانواده، یعنی با هدف تشکیل دژ مستحکم خانواده و نه برای شهوت رانی و مقاصد شوم. یعنی نکاح برای تشکیل خانواده است نه برای مقاصد دیگر.

در آیه بعدی هم یعنی ۲۵ محصنات المومنات را در برابر ملکت ایمانکم قرار می دهد.

یعنی اگر شخصی توان ازدواج با زنان مومن آزاد را نداشت، می تواند از زنانی انتخاب کند که تحت سرپرستی او هستند، یعنی زنانی که مرد خودش خرجی آنها را می دهد و حمایتشان می کند. از بین آنها زنان مومنی را میتواند انتخاب کند برای نکاح که اگر آنها هم رضایت داشتند میتوان این نکاح را انجام داد.
به نظر من جور در نمیاد بگی از بین زنان، پاکدامنشان را انتخاب کنید.

یعنی اگر این رو نمیگفت، منظورش این بود که با زانیه میتوانید ازدواج کنید؟

معلوم هست که ازدواج با مرد و زن پاکدامن باید باشه. این چیز مسلمیه،

اما بافت آیات در مورد کسانی صحبت میکنه که نمیتونی ازدواج کنی باهاشون. اون غفور و رحیم هم آخر آیه قبلی این رو میرسونه که اگر قبل از نزول این آیه کسی اون کارا رو کرده مشکلی نداره خدا میبخشدش ولی دیگه اون کار حرام شده.

یعنی جمله تموم نشده. صرفا بند آخر منظورش اینه حالا اگه شما مردم قبل از نزول این وحی اینطور میرفتین جلو، مشکلی نداره ولی از این به بعد حرام شده.

حالا دوباره ادامه میده تو آیه بعد. یعنی از آیه ۲۲ تا ۲۵ صرفا در مورد زنانی که میتونید یا نمیتونید باهاشون نکاح کنید حرف میزنه.

ببین تو تو مقالت کنیز گفتی. یه حایی گفتی در مورد احل لکم ماورا ذالکم. زنان پاکدامن به جز کنیزان.

گفتم اولا کنیزی وجود نداره، دوما چرا باید نکاح با شخصی که تحت سرپرستی تو هست رو ممنوع کنه؟ با اون برداشت تو موافق نیستم. چون از دید من چنین چیزی برداشت نمیشه از متن.

نه لزوما اسیر جنگی. چون اسیر هم باید آزاد بشه.

ممکنه موقعیت های دیگه باشه. مثل زنی که از دست همسر کافر یا مشرکش به مسلمین پناه آورده و جانش در خطر بوده.

یا همون جنگی که یا به سبب اسیر شدن ( که تا انتهای جنگ و فروکش کردنش اسیر میمونن یا تسلیم کردن خودشون یا به نر نحو دیگری)